Meðan ungdómsuppreisturin leikaði í inni á meginlandinum, gingu ungu føroysku genturnar ílætnar sum mammurnar. Men so kom Joto, og so fór alt á gliðSjónvarp var einki og Bryggjubakki varpaði bara um fisk, kappróður og gamlan sið. Fermdu døturnar fóru beinleiðis frá at vera fittar og lýdnar smágentur til at vera konur, sum mammurnar. Og í brúðarskríninum lógu smáblomstrutir kjólar við innsnitti frá Skálabúðini, pressaðir damaskdúkar og postalín við gullkanti frá Mariu Poulsen. Og ullinti fermingarfrakkin, gjørdist eisini frúu- og mammufrakkin.
Uppreisturin
Men inni á meginlandinum vóru rembingar í nýstovnaða teenage umhvørvinum, og afturljóðið av rútmunum frá festivalum og kravgongum rakk eisini føroyskan ungdóm. Og so kom Joto - og einki skuldi aftur verða tað sama.
Tær trokaðu seg inn í eina ostaklokku, fyri síðani at spreingja hana innanífrá. Tí Joto var fyrst við niðurdeilum, sum komu upp um knæ. Og fólk vóru á gosi. Joto var fyrst við siðleysu gentucowboybuksunum. Og tey mundi sálast. Tá Joto var fyrst við miniskjúrtinum, vórðu gentur róptar horur og biðið varð yvir teimum. Og tá handilin fór at selja hítir til ungu genturnar, var alt longu farið á glið og kundi vera tað sama.
Fyrsti mótahandili í landinum
Sum fyrsti mótahandilin í landinum lat Joto upp tann 15. oktober 1966. Og nú handilin gevst, er greitt, at aftanfyri hugtakið Joto, stóðu tvær slóðbrótandi kvinnur, sum longu tá vóru tilvitaðar um, at Føroyar stóðu á einum mentanarligum og kynspolitiskum vegamóti. Handilin loftaði tveimum tíðarrákum og var sostatt við til at nøkta og metta ein marknað, sum ikki hevði verið áður: teenagaragentuni og frígjørdu kvinnuni.
Tær báðar, Hanna og Tordis, høvdu verið búsitandi uttanlands í nøkur ár, tá tær heimafturkomnar settu sær fyri at lata upp handil við mótaklæðum til ungar kvinnur. Men av ymsum orsøkum, gjørdist tað, sum skuldi vera ein handil, til tveir handlar: Joto 7 og Joto 9.
- Mamma segði, at vit klandraðust so illa, so best var, um vit fingu okkum hvør sín handil, sigur Tordis og flennir hjartaliga, meðan hon greiðir frá, at hóast tað bara er hálvtannað ár ímillum tær, so hava tær altíð verið ómetaliga ymiskar, bæði í sinni og skinni.
- Hanna var nógv villari enn eg - ein sannur rebellur. Eg var meira gamaldags og líðin, sigur hon og flennir.
So endin var, at Hanna lat mótahandilin upp í Niels Finsens gøtu 7, tann 15. oktober 1966, og Tordis lat upp Joto9 við brúkslutum, tann 1. mai 1967. Men navnið høvdu tær longu funnið og varð tað samansett av nøvnunum hjá teimum báðum: Johanna og Tordis.
-Tað var ein fantastisk tíð, tí alt, sum vit seldu, var nýtt og spennandi, og var ikki at fáa nakra aðrastaðni í landinum, sigur Hanna, sum longu tá var rættiliga tilvitandi um leiklutin hjá frígjørdu kvinnuni, og tí setti sær fyri at selja trendsetandi klæði, sum settu kvinnuna í miðdepilin, men sum samstundis vóru sniðgivin við tí í huga, at kvinnan skuldi kenna seg væl í teimum. Og hon nevnir eitt nú jersey kjólarnir við Up-art mynstri og Hettemærks Parkas frakkar, sum vóru úr bummull og toldu bæði regn og vind, fyri ikki at gloyma lekru buksudraktirnar, eisini frá Hettemærks.
Men inni á meginlandinum vóru rembingar í nýstovnaða teenage umhvørvinum, og afturljóðið av rútmunum frá festivalum og kravgongum rakk eisini føroyskan ungdóm. Og so kom Joto - og einki skuldi aftur verða tað sama.
Tær trokaðu seg inn í eina ostaklokku, fyri síðani at spreingja hana innanífrá. Tí Joto var fyrst við niðurdeilum, sum komu upp um knæ. Og fólk vóru á gosi. Joto var fyrst við siðleysu gentucowboybuksunum. Og tey mundi sálast. Tá Joto var fyrst við miniskjúrtinum, vórðu gentur róptar horur og biðið varð yvir teimum. Og tá handilin fór at selja hítir til ungu genturnar, var alt longu farið á glið og kundi vera tað sama.
Fyrsti mótahandili í landinum
Sum fyrsti mótahandilin í landinum lat Joto upp tann 15. oktober 1966. Og nú handilin gevst, er greitt, at aftanfyri hugtakið Joto, stóðu tvær slóðbrótandi kvinnur, sum longu tá vóru tilvitaðar um, at Føroyar stóðu á einum mentanarligum og kynspolitiskum vegamóti. Handilin loftaði tveimum tíðarrákum og var sostatt við til at nøkta og metta ein marknað, sum ikki hevði verið áður: teenagaragentuni og frígjørdu kvinnuni.
Tær báðar, Hanna og Tordis, høvdu verið búsitandi uttanlands í nøkur ár, tá tær heimafturkomnar settu sær fyri at lata upp handil við mótaklæðum til ungar kvinnur. Men av ymsum orsøkum, gjørdist tað, sum skuldi vera ein handil, til tveir handlar: Joto 7 og Joto 9.
- Mamma segði, at vit klandraðust so illa, so best var, um vit fingu okkum hvør sín handil, sigur Tordis og flennir hjartaliga, meðan hon greiðir frá, at hóast tað bara er hálvtannað ár ímillum tær, so hava tær altíð verið ómetaliga ymiskar, bæði í sinni og skinni.
- Hanna var nógv villari enn eg - ein sannur rebellur. Eg var meira gamaldags og líðin, sigur hon og flennir.
So endin var, at Hanna lat mótahandilin upp í Niels Finsens gøtu 7, tann 15. oktober 1966, og Tordis lat upp Joto9 við brúkslutum, tann 1. mai 1967. Men navnið høvdu tær longu funnið og varð tað samansett av nøvnunum hjá teimum báðum: Johanna og Tordis.
-Tað var ein fantastisk tíð, tí alt, sum vit seldu, var nýtt og spennandi, og var ikki at fáa nakra aðrastaðni í landinum, sigur Hanna, sum longu tá var rættiliga tilvitandi um leiklutin hjá frígjørdu kvinnuni, og tí setti sær fyri at selja trendsetandi klæði, sum settu kvinnuna í miðdepilin, men sum samstundis vóru sniðgivin við tí í huga, at kvinnan skuldi kenna seg væl í teimum. Og hon nevnir eitt nú jersey kjólarnir við Up-art mynstri og Hettemærks Parkas frakkar, sum vóru úr bummull og toldu bæði regn og vind, fyri ikki at gloyma lekru buksudraktirnar, eisini frá Hettemærks.
Djarvir kundar- Mammurnar hataðu tað og døturnar elskaðu tað, siga tær.
Og tað var júst tað, sum var ætlanin við mótanum í seinnu helvt av sekstiárunum: At gera upp við gamlar siðir og at skelka tey ráðandi og myndugleikar av øllum slag, foreldur, lærarar, prædikantar og politisku skipanina.
So tað vóru avgjørt tær meira medvitandi og progressivu ungu kvinnurnar, sum gjørdust kundar í Joto – tær, sum ikki vildu vera sum mammurnar. Í fyrstani vóru tað bara havnagenturnar, men sum frá leið vildu tær úr eitt nú Fuglafirði og Klaksvík eisini signalera, hvørjar typur tær vóru, við klæðum, smúkkum, frisurum og make up.
- Til tíðir var so nógv at gera í handlinum, at vørurnar vóru nóg illa pakkaðar út, áðrenn tær vórðu seldar, greiða tær frá, og nevna eitt nú kinaskógvarnar, eingangstrussurnar úr pappíri frá Ann Mari Lee, fyri ikki at gloyma blonku og strømmu satinbuksurnar, sum hvør genta í Havn pressaði seg niður í.
- Og tað sá ikki altíð tespiligt út, tá tær skrúvaðu seg niður í buskurnar, sum skuldu vera vátar, tá tú fór í tær, so tær sótu heilt tætt, sigur Anna Maria, dóttir Honnu, sum hevur liva við Joto næstan alla sína tíð.
Listin í hásætiJoto var sum sagt í tveimum handlum, og líka so øðrvísi, sum Hanna var, tá hon fór undir at selja mótaklæði til ungar gentur, líka slóðbrótandi var systurin í hinum handlinum, sum seldi nýggjasta rákið innan nútímans brúkslist, gávulutir og toy.
Har var stílurin beint ímóti siðbundnu smáblomstrutu koppastellunum, og tær føroysku kvinnurnar, sum vóru tilvitaðar um góðsku og persónligan stíl, kundu nú keypa fríir, rustikkir og klassiskir brúkslutir eftir kendastu skandinavisku form- og sniðgevunum. Og Tordis greiðir frá, at hon helst fekk íblástur til vørurnar, tá hon í síni tíð lærdi til vevirsku hjá Håndarbejdets Fremme í Keypmannahavn. Í tí sambandinum vitjaði hon javnan Kunstindutrimuseet, og var sum heild ein partur av listahandverksliga umhvørvinum í Danmark, sum stóð í fullum blóma um hetta mundið.
- Eg minnist, at Rólant var fyrsti kundin, sum kom inn og keypti eitt heilt Arabia stell, sum var eitt tungt, brúnt keramikk stell, sum veruliga undirstrikaði trýssaratrendin, sigur hon, og vísir eitt eintak av stellinum, sum hon selur enn.
Og soleiðis helt handilin fram í nógv ár, við vørum og gávulutum úr nútímans og til tíðir eisini eksotiskum stíli, úr messing, munnblástum glasi og keramikki. Arabia stell, Boda og Ruben Baron gløs, Pukeberg, og Old Høganes. Og lagnunnar speisemi vildi tað soleiðis, at tað sum Joto av fyrsta sinni legði fyri við, nevniliga vælumtókta finska merkinum Marimekko, eisini er tað, sum handilin er kendastur fyri í dag.
Provokeraði gomlu Havnina
Hinumegin smoguna inn til Býarbókasavnið var mótahandilin, og haðani eru søgurnar nógvar, kanska júst tí at kollveltingin var so stór.
- Eg minnist enn, tá vit fingu smølu og síðu kjólarnir frá Holleufer, sum vóru prýddir við pailettum og vóru niðurringaðir á bakinum, líka niður á lendarnar, sigur Hanna og greiðir frá, um stemningin í handlinum, tá heilir bólkar av vinkonum komu av bygd til Havnar.
- Tær líkasum sníktu seg oman í kjallaran í handlinum at royna hesi nýggju vidundrini. Og eg gloymi ikki nístini og láturin, og so eygnabráðini, tá tær, í einum brotparti av einum sekundi, snaraðu sær á, og í speglinum sóu kvinnuna, sum tær droymdu um at vera. Ein sonn dreymaverð, sum kortini var so fjar, at tað kundi ikki vera hugsingur um at fara í veitslu í einum slíkum kjóla, sigur hon.
Og Anna Maria greiðir frá um kvinnurnar í Havn, sum vóru eitt fet djarvari enn tær á bygd.
- Seinast í sekstiárunum var eitt undirgrundsumhvørvi í Havn, ið var myndað av ungum og modernaðum fólki, sum bæði dámdu og dugdu at njóta lívið. Tað vóru eisini tey, sum eitt nú tóku stig til at stovna Kaggan og at skipa fyri veruligum veitslum har, sigur Hanna.
- So tað gekk ikki long tíð, áðrenn fólk fóru at skipa fyri tiltøkum, har til bar at vísa seg í alskyns kjólum, sum vóru ikki sørt frekir og øsandi á at líta, sigur Hanna, og hon flennir, tá hon greiðir frá, at allar kortini ikki vóru so fríar og djarvar.
- Tí, tá alt kom til alt vóru nógvar, sum lótu seg í ullintar troyggjur uttaná vøkru kjólarnar!
Nýggj mótamentan
Við Joto kom ein nýggjur og fremmandur dámur til Havnar, og meðan konditaríið áður hevði verið einasta staðið at hitta aðrar teenagarar í, lá nú væl fyri at treffa vinkonurnar í Joto eisini. Dreingirnir høvdu ongan mótahandil, har teir kundu keypa hippan trýssaramóta, so teir bíløgdu Beatles outfittini og onnur hit frá Nyhavn 17, ella frá Carnaby Street í London.
At hava mótasýning var ikki heilt ókent í Havn, men tað var óvanligt at modellirnar og klæðini vóru til teenagarar. Joto hevði nakrar modellir, sum gingu mótasýning fyri handilin, og hesi tiltøk vóru ofta fyriskipað í samstarvi við frisørar.
- Sýningarnar vóru í ítróttarhøllini á Nabb, á Hotel Føroyum og eisini úti um landi, eitt nú í Klaksvík, og tær vóru akkurát líka so primitivar, sum tær vóru forkunnugar – og fólk streymaðu til, sigur Hanna, sum eisini vísir á, at við teenagarunum kom eisini kravið til nýtt make-up.
- Vit seldu vakurleikavørur til ungar kvinnur, so tað hevði stóran týdning at sleppa at umboða tey røttu merkini, so sum Revlon, Pierre Robert og Mary Quant, sigur Hanna og vísir á, at tú vart ikki veruliga við uppá mótan, fyrr enn tí átti eina Mary Quant lebastift ella eygnaskuggar. Hetta merkið var veruliga trendsetandi og ímyndaði samstundis rebelsku, loyndarfullu og sjálvstøðugu kvinnuna.
Fyrsti stylisturin í Havn
Rólant Samuelsen, sum umframt at vera fastur kundi í Joto, eisini var dugnaligur frisørur, sminkørur og stylistur í Havn, starvaðist eitt tíðarskeið í handlinum.
- Tá vóru fólk nógv meira tolin enn tey eru í dag, tí har gekk Rólant í niðurringaðum flesablusum, platauskóm, reyðum lakkbuksum og eygnaskuggum, sigur Tordis, og Hanna sigur víðari:
- Óansæð hvat hann mælti kundunum til, so lurtaðu tær eftir honum. Eitt nú kundi hann finna uppá at siga ”nei, veitst tú hvat, hasa lebastiftina skuldi tú altso tikið og skift út, tí her er ein, sum stendur nógv betur til tína húð”, og so keypti daman eina nýggja lebastift. Og tær elskaðu tað, at hann feteraði tær og kom við góðum ráðum.
Breyðskommin
Elisabeth Pike, sum býr í Canada, kom einaferð heim við skjáttuni fullari av hugskotum, eftir at hon hevði lært til dekoratør í Canada. Nú skuldi hon prýða vindeygað hjá Joto, og fór hon niðan til Frants og keypti ein hóp av sokallaðum Paskobreyðum, og eina rúgvu av appilsinum. Matin legði hon í vindeygað og so sløddi hon vørurnar hjá Joto millum breyði og appilsinirnar. Ongin hevði nakrantíð sær nakað líknandi og fólk vóru á gosi. Tey trunkaðu seg framman fyri vindeyganum, og trúgvandi fólk komu inn í handilin og lósu skriftstøð upp fyri teimum. Og Hanna minnist, at ein kona stóð og bankaði á vindeyga og græt og rópti upp um Jesus og breyðið, sum er heilagt og sum ikki er at spæla við.
- Eg hevði als ikki skonkt tí ein tanka, at onkur fór at taka tað illa upp, sigur Hanna.
Gummiparadísi
Í trá við tankarnar um seksuella frígering gjørdi Hanna av at selja hítir til ungu kvinnurnar. Hon bílegði hítir í ymsum litum, setti pakkarnar á diskin og seldi til smædnar havnagentur. Og hesaferð vóru mótmælini so hørð og mong, at sjálvt mamma Honnu og Tordis frætti um standin niðri í handlinum. Hon, sum var ein siðilig eldri dama, gjørdi ikki mætari enn at fara heim í býin eftir syndafullu vørunum, og hon ripaði tær í kolkomfýrin heima í køkinum. Og fólk í grannalagnum undraðust á, at alt stinkaði av brendum gummi – ella preservativum, sum tær vórðu róptar tá. Markið varð rokkið, og fleiri hítir vórðu ikki seldar í Joto.
Litaðar blæur
Brádliga skuldu allar genturnar í Havn hava litaðar blæur á høvdinum. Tá keypti Hanna niðurfyri av hvítum babyblæum, sum hon kókaði í alskyns Dylonlitum frá Málingahandlinum, og síðani seldi hon tær í Joto.
- Men tað var absolutt ikki líka mikið, hvønn lit tú brúkti, ella hvussu tú setti turriklæðið, tí tað var eitt signal um, hvør typa tú var, greiða tær frá.
Tí eisini blæumótin hevði sínar heilt serligu rammur, soleiðis at reyðsokkarnir høvdu illavorðnar lillavorðnar blæur, sum sótu stramt og aggressivt niður í pannuna, meðan fittu andaligu genturnar bundu turriklæði aftur í nakkan, sum ein koll, og so vóru tey ljósareyð.
- Aftaná blæurokið komu partisanturrikløðini, og nú skuldu allar ganga í slitnum tjóðveldistroyggjum og tuflustyvlum, og vóru ikki longur horur, men kommunistar, sigur Hanna at enda, við einum skálkabrosi.
Hinumegin smoguna inn til Býarbókasavnið var mótahandilin, og haðani eru søgurnar nógvar, kanska júst tí at kollveltingin var so stór.
- Eg minnist enn, tá vit fingu smølu og síðu kjólarnir frá Holleufer, sum vóru prýddir við pailettum og vóru niðurringaðir á bakinum, líka niður á lendarnar, sigur Hanna og greiðir frá, um stemningin í handlinum, tá heilir bólkar av vinkonum komu av bygd til Havnar.
- Tær líkasum sníktu seg oman í kjallaran í handlinum at royna hesi nýggju vidundrini. Og eg gloymi ikki nístini og láturin, og so eygnabráðini, tá tær, í einum brotparti av einum sekundi, snaraðu sær á, og í speglinum sóu kvinnuna, sum tær droymdu um at vera. Ein sonn dreymaverð, sum kortini var so fjar, at tað kundi ikki vera hugsingur um at fara í veitslu í einum slíkum kjóla, sigur hon.
Og Anna Maria greiðir frá um kvinnurnar í Havn, sum vóru eitt fet djarvari enn tær á bygd.
- Seinast í sekstiárunum var eitt undirgrundsumhvørvi í Havn, ið var myndað av ungum og modernaðum fólki, sum bæði dámdu og dugdu at njóta lívið. Tað vóru eisini tey, sum eitt nú tóku stig til at stovna Kaggan og at skipa fyri veruligum veitslum har, sigur Hanna.
- So tað gekk ikki long tíð, áðrenn fólk fóru at skipa fyri tiltøkum, har til bar at vísa seg í alskyns kjólum, sum vóru ikki sørt frekir og øsandi á at líta, sigur Hanna, og hon flennir, tá hon greiðir frá, at allar kortini ikki vóru so fríar og djarvar.
- Tí, tá alt kom til alt vóru nógvar, sum lótu seg í ullintar troyggjur uttaná vøkru kjólarnar!
Nýggj mótamentan
Við Joto kom ein nýggjur og fremmandur dámur til Havnar, og meðan konditaríið áður hevði verið einasta staðið at hitta aðrar teenagarar í, lá nú væl fyri at treffa vinkonurnar í Joto eisini. Dreingirnir høvdu ongan mótahandil, har teir kundu keypa hippan trýssaramóta, so teir bíløgdu Beatles outfittini og onnur hit frá Nyhavn 17, ella frá Carnaby Street í London.
At hava mótasýning var ikki heilt ókent í Havn, men tað var óvanligt at modellirnar og klæðini vóru til teenagarar. Joto hevði nakrar modellir, sum gingu mótasýning fyri handilin, og hesi tiltøk vóru ofta fyriskipað í samstarvi við frisørar.
- Sýningarnar vóru í ítróttarhøllini á Nabb, á Hotel Føroyum og eisini úti um landi, eitt nú í Klaksvík, og tær vóru akkurát líka so primitivar, sum tær vóru forkunnugar – og fólk streymaðu til, sigur Hanna, sum eisini vísir á, at við teenagarunum kom eisini kravið til nýtt make-up.
- Vit seldu vakurleikavørur til ungar kvinnur, so tað hevði stóran týdning at sleppa at umboða tey røttu merkini, so sum Revlon, Pierre Robert og Mary Quant, sigur Hanna og vísir á, at tú vart ikki veruliga við uppá mótan, fyrr enn tí átti eina Mary Quant lebastift ella eygnaskuggar. Hetta merkið var veruliga trendsetandi og ímyndaði samstundis rebelsku, loyndarfullu og sjálvstøðugu kvinnuna.
Fyrsti stylisturin í Havn
Rólant Samuelsen, sum umframt at vera fastur kundi í Joto, eisini var dugnaligur frisørur, sminkørur og stylistur í Havn, starvaðist eitt tíðarskeið í handlinum.
- Tá vóru fólk nógv meira tolin enn tey eru í dag, tí har gekk Rólant í niðurringaðum flesablusum, platauskóm, reyðum lakkbuksum og eygnaskuggum, sigur Tordis, og Hanna sigur víðari:
- Óansæð hvat hann mælti kundunum til, so lurtaðu tær eftir honum. Eitt nú kundi hann finna uppá at siga ”nei, veitst tú hvat, hasa lebastiftina skuldi tú altso tikið og skift út, tí her er ein, sum stendur nógv betur til tína húð”, og so keypti daman eina nýggja lebastift. Og tær elskaðu tað, at hann feteraði tær og kom við góðum ráðum.
Breyðskommin
Elisabeth Pike, sum býr í Canada, kom einaferð heim við skjáttuni fullari av hugskotum, eftir at hon hevði lært til dekoratør í Canada. Nú skuldi hon prýða vindeygað hjá Joto, og fór hon niðan til Frants og keypti ein hóp av sokallaðum Paskobreyðum, og eina rúgvu av appilsinum. Matin legði hon í vindeygað og so sløddi hon vørurnar hjá Joto millum breyði og appilsinirnar. Ongin hevði nakrantíð sær nakað líknandi og fólk vóru á gosi. Tey trunkaðu seg framman fyri vindeyganum, og trúgvandi fólk komu inn í handilin og lósu skriftstøð upp fyri teimum. Og Hanna minnist, at ein kona stóð og bankaði á vindeyga og græt og rópti upp um Jesus og breyðið, sum er heilagt og sum ikki er at spæla við.
- Eg hevði als ikki skonkt tí ein tanka, at onkur fór at taka tað illa upp, sigur Hanna.
Gummiparadísi
Í trá við tankarnar um seksuella frígering gjørdi Hanna av at selja hítir til ungu kvinnurnar. Hon bílegði hítir í ymsum litum, setti pakkarnar á diskin og seldi til smædnar havnagentur. Og hesaferð vóru mótmælini so hørð og mong, at sjálvt mamma Honnu og Tordis frætti um standin niðri í handlinum. Hon, sum var ein siðilig eldri dama, gjørdi ikki mætari enn at fara heim í býin eftir syndafullu vørunum, og hon ripaði tær í kolkomfýrin heima í køkinum. Og fólk í grannalagnum undraðust á, at alt stinkaði av brendum gummi – ella preservativum, sum tær vórðu róptar tá. Markið varð rokkið, og fleiri hítir vórðu ikki seldar í Joto.
Litaðar blæur
Brádliga skuldu allar genturnar í Havn hava litaðar blæur á høvdinum. Tá keypti Hanna niðurfyri av hvítum babyblæum, sum hon kókaði í alskyns Dylonlitum frá Málingahandlinum, og síðani seldi hon tær í Joto.
- Men tað var absolutt ikki líka mikið, hvønn lit tú brúkti, ella hvussu tú setti turriklæðið, tí tað var eitt signal um, hvør typa tú var, greiða tær frá.
Tí eisini blæumótin hevði sínar heilt serligu rammur, soleiðis at reyðsokkarnir høvdu illavorðnar lillavorðnar blæur, sum sótu stramt og aggressivt niður í pannuna, meðan fittu andaligu genturnar bundu turriklæði aftur í nakkan, sum ein koll, og so vóru tey ljósareyð.
- Aftaná blæurokið komu partisanturrikløðini, og nú skuldu allar ganga í slitnum tjóðveldistroyggjum og tuflustyvlum, og vóru ikki longur horur, men kommunistar, sigur Hanna at enda, við einum skálkabrosi.
Ingen kommentarer:
Send en kommentar